Μεγάλη του Γένους Σχολή

Σημαντικό εκπαιδευτικό ίδρυμα της Κωνσταντινούπολης, το οποίο παρείχε ανώτερη εκπαίδευση και λειτουργούσε υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η πρώτη ρητή μνεία πατριαρχικού σχολείου ανάγεται στα μέσα του 16ου αι. Τότε ο πατριάρχης Ιωάσαφ Β’, με χρηματική χορηγία του τσάρου Ιβάν του Τρομερού, ίδρυσε ένα Σχολείον κοινών γραμμάτων στο πατριαρχείο και προσέλαβε τον λόγιο Ιωάννη Ζυγομαλά ως δάσκαλο. Η σχολή λειτούργησε στο επίπεδο της στοιχειώδους εκπαίδευσης έως τις αρχές του 17ου αι., με κυριότερους δασκάλους τον Συμεών Καβάσιλα και τον Φραγκίσκο Κόκκο. Η εκεί διδασκαλία (1624-28) του μεγάλου αριστοτελικού φιλοσόφου Θεόφιλου Κορυδαλλέα, γύρω από τον οποίο συγκεντρώθηκαν γρήγορα εκατοντάδες νέοι που διψούσαν για ανώτερη μόρφωση, ανύψωσε το ίδρυμα σε επίπεδο Ακαδημίας. Όμως, η αντίδραση που ξεσήκωσαν οι φιλελεύθερες ιδέες του δασκάλου και οι αντιθέσεις γύρω από τον προστάτη του, πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη, είχαν σοβαρό αντίκτυπο στη λειτουργία του ιδρύματος. Για τρεις δεκαετίες η σχολή περιέπεσε σε παρακμή, την οποία μάταια προσπάθησε να ανακόψει ο ανήσυχος μαθητής του Κορυδαλλέα Ιωάννης Καρυοφύλλης, αποτελώντας και αυτός με τη σειρά του στόχο νέων αντιδράσεων. Το 1662 η σχολή αναδιοργανώθηκε ριζικά, αποκτώντας δικό της οίκημα και σταθερούς οικονομικούς πόρους χάρη στη γενναία χρηματική χορηγία του πλούσιου εμπόρου Μανολάκη Καστοριανού. Προσλήφθηκαν τρεις δάσκαλοι, οι οποίοι δίδασκαν αντίστοιχα τρεις κύκλους μαθημάτων: τα κοινά γράμματα, την κυκλοπαιδείαν (γραμματική, ρητορική, λογική) και ανώτερα μαθήματα θεολογίας και φιλοσοφίας. Από τους δασκάλους του τελευταίου κύκλου διακρίθηκε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο λεγόμενος εξ Απορρήτων, μετά την αποχώρηση του οποίου (1672) η σχολή άρχισε και πάλι να χάνει τη σημασία της. Η σχολή συνέχισε να λειτουργεί στο επίπεδο αυτό (θα μπορούσε να συγκριθεί με το σύγχρονο γυμνάσιο) έως τις αρχές του 19ου αι. Από τους δασκάλους που διακρίθηκαν κάπως στην περίοδο αυτή, αξίζει να μνημονευθούν με χρονολογική σειρά ο Σεβαστός Κυμινήτης, ο Αντώνιος Σπαντωνής, ο Ιάκωβος Αργείος ή Μάνας, οι Λέσβιοι Δωρόθεος και Τζαννής, ο Κριτίας, ο Χρύσανθος Αιτωλός και ο Σέργιος Μακραίος. Ως επί το πλείστον, ήταν γραμματοδιδάσκαλοι παλαιού τύπου, οι οποίοι δεν μπόρεσαν να δώσουν νέο σφρίγος στη σχολή. Από τα μέσα του 18ου αι. ως προς τη φήμη, το νεωτεριστικό πνεύμα, την ευρύτητα διδακτικού προγράμματος και τον αριθμό μαθητών, διέπρεπαν πλέον οι σχολές των Ιωαννίνων, της Χίου, των Κυδωνιών κ.ά. Οι ανακαινιστικές προσπάθειες των πατριαρχών Καλλίνικου Β’ (1691) και Σεραφείμ Β’ (1760) και οι κατά καιρούς χρηματικές χορηγίες των ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας δεν είχαν αποτέλεσμα. Το 1759, η μετάκληση του Ευγένιου Βούλγαρη, ο οποίος θα μπορούσε να ανανεώσει και να εκσυγχρονίσει τη σχολή, προσέκρουσε σε αντιδράσεις. Το κίνημα του νεοελληνικού Διαφωτισμού χαρακτηρίστηκε από την έμφαση που έδωσαν διάφοροι λόγιοι (οι οποίοι είχαν σπουδάσει στη Δύση) στις φυσικές επιστήμες· ως αποτέλεσμα, μετά τη Γαλλική επανάσταση (1789) και την εισροή των νέων ιδεών στον ελληνικό χώρο, οι δάσκαλοι της πατριαρχικής σχολής και γενικά η ηγεσία της Κωνσταντινούπολης συσπειρώθηκαν για να αποκρούσουν τον εξ Εσπερίας κίνδυνο, μένοντας έτσι έξω από το κλίμα της πνευματικής αναγέννησης του ελληνισμού. Η σχολή επανέκτησε τον ηγετικό της ρόλο μόλις στα μέσα του 19ου αι. και άρχισε να προσφέρει και πάλι πραγματικά μεγάλες υπηρεσίες στο γένος υπό την καθοδήγηση φωτισμένων πατριαρχών, όπως ο Ιωακείμ Γ’ (1878-84, 1901, 1912), στον οποίο οφείλεται κυρίως η ανέγερση του νέου, μεγαλοπρεπούς κτιρίου της σχολής (1882). Το πρόγραμμα των μαθημάτων εμπλουτίστηκε και η σχολή απέκτησε τον μεικτό χαρακτήρα γυμνασίου και παιδαγωγικής ακαδημίας. Έτσι, οι απόφοιτοι της σχολής διορίζονταν αμέσως ως δάσκαλοι στα σχολεία των ελληνικών κοινοτήτων όλης της Τουρκίας, από την Ήπειρο μέχρι την Ανατολική Ρωμυλία και από τις μικρασιατικές ακτές μέχρι τον Πόντο και την Καππαδοκία. Οι σημαντικές αυτές εθνικές υπηρεσίες προσφέρονταν από τη σχολή έως το 1923, έτος υπαγωγής της στο τουρκικό υπουργείο Παιδείας. Σήμερα, λειτουργεί ακόμα στο ίδιο οίκημα ως μειονοτικό ελληνικό γυμνάσιο.